The Black Cat (Con mèo đen) – truyện ngắn nổi tiếng của nhà văn Mỹ Edgar Allan Poe – một tác phẩm kinh dị đáng suy ngẫm, vượt thoát ranh giới một truyện ngắn thông thường bởi nó đem lại cho người đọc những câu hỏi nan giải về bản ngã con người chân chính là Thiện hay là Ác, là Tốt hay là Xấu.
The Black Cat (Con mèo đen) được sáng tác năm 1843. Tác phẩm là lời thú tội của nhân vật xưng Tôi. Tôi muốn kể lại câu chuyện của cuộc đời mình xoay quanh “con mèo đen”. Thuở nhỏ, anh ta vốn là cậu bé nhút nhát, nhân hậu, yêu thú vật. Khi lớn lên, anh ta uống rượu rồi dần dần trở nên hung bạo hành hạ thú vật và đánh đập vợ.
Tôi khoét mắt, treo cổ con mèo đen tên Pluto vốn là vật nuôi trước đây anh ta rất yêu quý. Hỏa hoạn xảy ra, trên bức tường cháy loang lỗ hiện ra gương mặt con mèo khổng lồ và nút dây thắt cổ. Tôi hối hận và tìm kiếm con mèo trong các quán rượu.
Một hôm, anh ta tìm được một con mèo đen giống hệt Pluto, cũng bị khoét mắt nhưng nó có một đốm trắng ở cổ. Anh ta đem con mèo về nuôi và hứa sẽ yêu quý nó. Nhưng khi say rượu, anh ta lại chán ghét con mèo.
Một hôm khac, trên đường xuống hầm, bị con mèo quấn chân, anh ta định giết con mèo nhưng bị người vợ cản lại, nhân vật Tôi đã giết vợ và chôn xác sau bức tường trong hầm. Bốn ngày sau, cảnh sát đến điều tra. Anh ta vô cùng tự tin dẫn cảnh sát xuống hầm và gõ vào bức tường mới xây để chứng minh sự vô tội, thì có tiếng mèo kêu. Thì ra, lúc chôn xác vợ, anh ta đã chôn luôn con mèo vào đó.
Trong truyện ngắn Con mèo đen ngoài nhân vật xưng Tôi, con mèo đen là nhân vật chính thứ hai. Con mèo đen đầu tiên có tên là Pluto được miêu tả như sau:“Con mèo này là một con vật rất to và đẹp, đen tuyền, và khôn đến mức độ đáng kinh ngạc” và “Pluto – tên con mèo – là con vật tôi quý nhất, là người bạn của tôi”. Truy ngược về quá khứ thì việc xem mèo đen là phù thủy xuất hiện rất nhiều trong các truyện thần thoại, cổ tích và trong quan niệm của người phương Tây. Dơi, quạ, mèo đen và số 13 là biểu tượng của sự không may mắn, điềm rủi.
Từ những huyền thoại trên, đã làm hình ảnh con mèo đen mang một giá trị biểu tượng tự thân – biểu tượng cho điềm xấu, không may mắn.
Trong truyện, con mèo của Tôi được đặt tên là Pluto, truy về nguồn gốc đó chính là tên của vị thần Hades cai quản thế giới Âm phủ trong Thần thoại Hy Lạp. Như vậy, có thể thấy được tính biểu trưng cho Cái Chết và những điều xui xẻo trong hình ảnh con mèo Pluto. Tác giả đã dùng những quan niệm mặc định trong tâm thức người đọc để phủ một lớp huyền thoại ma quái và chết chóc lên con mèo Pluto ngay từ đầu truyện.
Nếu bóc tách từng lớp vỏ tác phẩm thì ở vẻ bên ngoài, tác giả đã dùng huyền thoại như một công cụ biện hộ cho Tôi hay nói chính xác hơn là Tôi dùng con mèo đen để biện hộ cho tội ác của mình. Anh ta cứ nói nhiều đến sự vô tội, ngây thơ của con mèo nhưng đồng thời tạo ra những chi tiết hướng người đọc vào sự tối tăm, huyền bí của con mèo Pluto (nhắc đến phù thủy, nhắc đến sự thay đổi bất thường xúc bản thân dù không muốn điều đó, hình ảnh đầu mèo trên tường, sự xuất hiện của Pluto thứ hai, vô ý giết vợ, con mèo kêu lên làm cảnh sát phát hiện ra tội ác anh ta…). Hình tượng Con mèo đen ở lớp ý nghĩa thứ nhất tượng trưng cho nỗi sợ hãi của con người trước những điều không thể giải thích bằng khoa học. Nỗi sợ có từ quan niệm thời cổ xưa về tà thuật, phù thủy, ma quỷ. Con mèo đen đem đến cái Xấu, cái Ác khiến nhân vật Tôi từ người hiền lành lương thiện trở thành tên giết người.
Ở lớp nghĩa thứ hai, biểu tượng con mèo đen chỉ mang tính chất lừa mị. Lừa dối bản thân và mị hoặc mọi người. Toàn bộ câu truyện là lời nói của một tên giết người đã bị kết án, theo đúng logic tâm lý, anh ta mong muốn được thoát tội. Nếu nhìn theo góc độ này thì ta có thể đặt ra nghi vấn: thật sự có con mèo Pluto tồn tại? hay chỉ là cái cớ nhân vật Tôi gợi lòng thương cảm và sự đồng tình của mọi người. Hay ta có quyền nghi vấn toàn bộ câu chuyện chỉ là sự phân thân của một người bệnh thần kinh. Anh ta tự tách bản thân ra hai phần phần Thiện và phần Ác, phần Người và phần Thú (con mèo đen).
Con mèo đen trong huyền thoại vừa có tích tiêu cực nhưng cũng có mặt tích cực, vừa đại diện cho bóng tối, cái chết vừa đại diện cho sự tinh khôn, mưu mẹo. Từ huyền thoại bước vào tác phẩm của Poe, con mèo đen trở thành biểu tượng cho những giằng xé thiện ác, tỉnh mê trong mỗi con người. Con mèo đen vừa là mê tín nhưng có thật là mê tín không? Hay là mượn mê tín để phủ lấp lên sự thật nhằm che đậy sự xấu xa, đen tối. Tôi là người khôn ngoan tỉnh táo biết cách lấm liếm sự thật hay là kẻ nhu nhược, sợ hãi, loạn trí. Chính vì vậy mà biểu tượng con mèo đen trong tác phẩm có thể hiểu như biểu tượng cho sự đa đoan, đa dạng, đa diện của đời sống nội tâm con người.
Truyện ngắn Con mèo đen nhìn theo khía cạnh này bỗng trở thành ẩn dụ lớn về con người và cái cách con người chọn để sống ở cuộc đời này. Trong suốt cuộc đời, con người đứng trước rất nhiều ngã rẽ nhưng chỉ được chọn một. Cũng giống như Tôi, có rất nhiều cách đương đầu với cuộc đời nhưng anh ta đã chọn cách tiêu cực nhất. Những đối cực trong người nhân vật xưng Tôi là những mâu thuẫn có trong mỗi con người, nhưng cái khác là cách hành xử. Con người phải luôn luôn tranh đấu để phần Tốt tồn tại và phần Xấu ẩn đi, để ánh sáng lấn áp bóng tối và cái Thiện chiến thắng.
Chủ đề con người và tội lỗi, tội ác và sự trừng phạt trong các quan niệm truyền thống chỉ mang tính giáo huấn. Còn trong Con mèo đen đó là sự phức tạp, rối ren trong tâm lý con người. Không có ai là toàn thiện, không có gì là toàn mỹ. Tội lỗi và trong sạch chỉ cách nhau một khoảng cách mơ hồ. E.A.Poe đã đem bài học luân lý không dễ tiếp thu ấy vào một câu chuyện kinh dị và kỳ ảo.
Lương Thị Hoài Tâm
