Giành giải Nobel Văn chương lần thứ 111 vào năm 2014, được đánh giá như “Marcel Proust của thời đại chúng ta,” Patrick Modiano và những tác phẩm của ông đã đi sâu vào những phần kí ức, thời gian khuất lấp trong dòng chảy lịch sử đầy biến động. Để rồi giữa bao biến động thời gian kia, con người hiện lên trên trang văn Patrick Modiano, ai cũng như ai, đều nhỏ bé khôn cùng. Mà cuốn tiểu thuyết mang màu sắc tự truyện Đi tìm Dora như đã thu trọn đặc trưng ẩn ức về thời gian và con người trong sáng tác của Patrick Modiano đó.
Mang hình thức tự truyện dưới dạng một tập nhật kí theo hành trình đi tìm cô gái Dora Bruder của nhân vật “tôi” sau khi anh vô tình nhìn thấy tin tìm người xuất hiện trên một tờ nhật báo cũ vào năm 1941; Đi tìm Dora được tạo tác lên từ những mảnh vụn kí ức, thời gian chìm khuất trong năm tháng khói lửa của Thế chiến thứ Hai. Qua hành trình Đi tìm Dora, bóng hình một cá nhân buổi hiện tại đang cố lần lại vụn vỡ xưa cũ hiện lên trên trang sách thật nhỏ bé, đơn bạc và vô vọng trước lớp bụi thời gian đằng đẵng phủ mờ, cùng những đứt gãy thế hệ trong năm tháng vô vàn biến động. Để rồi, Đi tìm Dora hay người ta đang đi tìm chính mình giữa dòng chảy thời gian đầy thương tổn lẫn những kỉ niệm không tên trở đi trở lại như nhắc nhớ người ta về “cái tôi” cá nhân, dẫu thế nào cũng không được đánh mất.
Dora
Là cái tên xuất hiện ngay trên tựa sách nhưng cô gái Dora Bruder lại mang đến một ấn tượng, có lẽ khá đặc biệt trong tiểu thuyết Đi tìm Dora. Bởi xuyên suốt cả tác phẩm này, tác giả Patrick Modiano không để cô gái ấy một lần trực tiếp hiện diện dù chính Dora Bruder là duyên cớ cho “tôi” như trở thành người lữ hành, ngược dòng thời gian mà dấn thân vào hình trình tìm kiếm với hi vọng bắt được dáng hình cô gái 15 tuổi năm xưa vào thời điểm cách buổi hiện tại ngót gần 50 năm.
Nhưng dẫu không trực tiếp hiện diện, thì cái tên Dora Bruder vẫn luôn trở đi trở lại như một dấu ấn đầy ám ảnh trên trang viết, trong ý thức của “tôi”. Mặc cho dường như cũng đúng với thân phận một người Do Thái nhỏ bé trong giai đoạn Đức quốc xã chiếm đóng nước Pháp, số kiếp Dora hiện lên tựa một hạt bụi nhỏ bé nằm trong muôn vàn điều ngỡ chừng vụn vặt giữa tháng năm Thế chiến thứ Hai lan rộng khắp Châu Âu. Và từ mẩu tin tìm người trên báo, từ kí ức xa xăm của những người còn ở lại, từ những dòng thông tin còn lưu giữ… tất cả đủ để tái hiện hình ảnh của Dora tuổi 15 nhưng không đủ để tái hiện suốt những tháng năm từ mẩu tin tìm người hồi 1941 kia, Dora trưởng thành như thế nào, cô ấy thật sự đã đi đâu và hiện tại, cô ấy còn hiện diện trên cõi đời hay không.
Dora Bruder, một cô gái mang định danh cụ thể vậy nhưng sau sự vùi lấp của bao năm tháng biến động, định danh ấy chừng như chỉ còn lại một cái tên chẳng đủ gợi lên được bóng dáng một con người. Thời gian, chiến tranh đã hủy diệt gần như tận cội rễ căn cước người ta và thứ để lại chỉ còn tro tàn vụn vỡ của những điều vụn vặt chẳng đủ khắc họa tiểu sử một cá nhân.
Tám năm đằng đẵng “tôi” đi tìm Dora để rồi vô vọng, bất lực nhận ra: “Tôi vẫn sẽ không biết được cô từng làm những gì để qua ngày, cô đã lẩn trốn ở đâu, cô sống cùng ai trong những tháng mùa đông lần đầu bỏ trốn và trong vòng vài tuần mùa xuân, khi cô lại trốn đi lần nữa. Đó là bí mật của cô. Một bí mật nghèo nàn và quý giá…”
Nhưng nói đi cũng phải nói lại, lịch sử đã vùi lấp cá nhân của một Dora Bruder cụ thể. Tuy nhiên từ một Dora Bruder đã trở thành mảnh ghép nhỏ bé của quá khứ xa xăm kia, mà những năm tháng Chiếm đóng của Đức quốc xã, số phận vô định và đầy tăm tối của người Do Thái trên những chiếc xe trong hàng loạt các cuộc càn quét, những trại tập trung, những con người vô danh lẫn cái chết lẩn quất như một điều hiển nhiên giữa thời kì tăm tối… vẫn còn được lưu giữ, dẫu bằng cách này hay cách khác, thậm chí có không còn toàn vẹn.
“Chẳng còn gì ngoài những người – chết hoặc sống – mà người ta xếp vào hạng mục thuộc “các cá nhân không xác định được danh tính.”
Dora không xuất hiện. “Tôi” đã chẳng tìm thấy Dora hay biết thêm bất cứ điều gì, sâu xa và riêng tư hơn về cô gái ấy, cả trong quá khứ lẫn hiện tại. Bởi rằng, có lẽ chăng, Dora Bruder đã trở thành một phần chìm khuất của lịch sử đồng thời cũng là phần nhỏ của lịch sử không được phép quên lãng.
Một cá nhân cụ thể, đã hóa hình vào dòng chảy thời gian của tháng năm biến động đầy tăm tối mà số phận, cá nhân con người dễ dàng bị vùi lấp, hủy hoại xiết bao. Hoặc rằng, chính người ta đã từ bỏ đi định danh để tồn tại, lẩn khuất mà hòa mình vào thời cuộc. Điều đó thật khó để cắt nghĩa và có lẽ, cũng là một phần “bí mật nghèo nàn và quý giá” mỗi cá nhân như Dora Bruder đã cất giấu chăng.
Tôi
Được nhận định như lời tự truyện của riêng Patrick Modiano, “tôi” trong tiểu thuyết Đi tìm Dora thật sự mang nhiều dấu ấn tiểu sử về con người và cuộc đời chính tác giả Patrick Modiano vậy. Một cá nhân ra đời vào thời điểm ngay sau Thế chiến thứ Hai kết thúc, trưởng thành trong thời hậu chiến khi những ẩn ức cùng nỗi kinh hoàng của chiến tranh phủ trùm khắp Châu Âu vẫn chưa phai nhạt. Bản thân con người đó không biết đến thế nào là thời Chiếm đóng, cũng không biết tới những chiếc xe chở đầy người Do Thái tới các trại tập trung. Những gì người đó biết về quãng thời gian kia cũng chỉ là các kí ức, lời kể vụn vặt của người cha đầy tuyệt tình với con trai song lại là một nạn nhân, một chứng nhân lịch sử đã từng trải qua tất thảy.
Như đã nói, “tôi” được nhận định là hiện thân của Patrick Modiano trên trang viết Đi tìm Dora. Nhưng bản thân “tôi” trong suốt chiều dài tác phẩm lại cũng chưa một lần nói rõ định danh. Nên chăng, “tôi” có thể là bóng hình phản chiếu của Patrick Modiano qua con chữ và “tôi” cũng có thể là bất cứ ai, bất cứ cá nhân nào đang lần tìm lại quá khứ từ những điều vụn vặt vô tình xuất hiện trong cuộc sống mà khơi gợi lòng người, buộc người ta không thể không lần giở về kí ức đã qua.
Nếu trong Đi tìm Dora, cô gái Dora Bruder là người đã bị thời gian và dòng chảy lịch sử xóa mờ nhân dạng, danh tính thì bản thân “tôi” lại là người chủ động ẩn đi định danh trên quãng đường hành hương ngược dòng quá khứ kia. Và khi xóa mờ định danh để chỉ còn là một cái “tôi” vô định, chủ thể tự sự đã như hòa mình vào dòng thời gian buổi quá vãng của Đi tìm Dora. Dòng thời gian chừng như quyện làm một cùng dòng ý thức từ người kể chuyện khiến cho không, thời gian càng thêm phân mảnh còn hình bóng con người càng thêm vụn vỡ trước sự vùi lấp vô tình của tháng năm lịch sử.
Thật vậy, ở Đi tìm Dora không đơn thuần chỉ có tôi và Dora, cũng không đơn thuần chỉ là hiện tại của tôi và quá khứ của Dora. Mà ở tác phẩm này còn có sự chồng chéo liên tiếp về các mốc thời gian. Rằng đó là năm 1941 khi Dora mất tích, rằng đó là những năm 1960 trong kí ức của riêng tôi về người cha đã có cuộc sống riêng và bản thân anh cũng đã trốn chạy khỏi hiện thực cũng “đen tối đậm đặc như tháng Mười hai năm 1941”, rằng đó là những năm cuối 1980 khi “tôi” lần đầu bắt gặp Dora Bruder trên mẩu tin nhỏ của tờ báo cũ và “tôi” của tám năm sau khi đã chấp nhận rằng chẳng thể biết thêm, chẳng thể tìm được cô gái có tên Dora Bruder ấy.
Chính những khoảng thời gian xếp chồng lên nhau khiến các sự kiện càng thêm phần mơ hồ, bất định. Rằng dù trong thời điểm cụ thể đó, đã có những sự kiện đấy xảy ra, đã có những con người như vậy xuất hiện, nhưng tới tận cùng, bản thân họ cũng chỉ là tàn tích của một thủa xa ngái mà bóng hình con người cũng đã khuất lấp chẳng còn nhân dạng.
Tôi, một con người lớn lên ở thời hậu thế chiến, ngược dòng thời gian đi tìm Dora. Quãng hành trình tám năm, tới nhiều địa điểm, gặp nhiều gương mặt, nhưng tới tận cùng, thứ tôi tìm được chỉ là chút tàn ảnh Dora còn để lại. Chiến tranh và li tán, kiếp người bé mọn xiết bao trước họng súng tàn khốc và sự ngột ngạt lạnh căm của chế độ độc tài phủ trùm lịch sử.
“Tôi” không tìm được Dora nhưng sau cuối, hành trình kia có lẽ chẳng hề vô nghĩa. Bởi sau tám năm, chừng như “tôi” đã gặp lại được chính dấu ấn bản thân từ mỗi bước đi, tới từng địa điểm xưa cũ. Bản thân “tôi” thủa thiếu thời ở một gia đình tan vỡ còn người cha tuyệt tình với chính đứa con cùng huyết thống. Nhưng dẫu tuyệt tình tới thế song ông lại là dấu gạch nối giữa tôi, một kẻ ra đời khi Thế chiến kết thúc với với quá khứ tăm tối năm xưa và thời hậu chiến sau này. “Tôi” đã trốn chạy, “tôi” khi trở lại cũng không kịp nhìn mặt người cha lần cuối. Và đi tìm Dora, có lẽ cũng là chuyến hành trình tâm tưởng tôi tìm lại chính tôi với kí ức về người cha, dẫu rằng đã từ bỏ anh thì vẫn là người khơi gợi trong anh về một quãng thời gian lịch sử tối tăm, đặc quánh ngột ngạt đầy mất mát, đau thương.
Chiến tranh có thể xóa bỏ nhân dạng, có thể vùi lấp căn cước một con người. Nhưng chiến tranh đã không thể cướp đi “kí ức và những kỉ niệm” mà người ta khắc tạc sâu vào ẩn ức. “Lịch sử, thời gian – toàn bộ những gì vất bẩn ta và hủy diệt ta – hẳn chẳng bao giờ đánh cắp được của cô.” Nên dẫu thời gian có phủ mờ hết thảy, người ta vẫn sẽ ngược dòng ý thức mà tìm lại một phần “cái tôi” năm xưa để lại ở quá khứ xa xăm, mờ tối.
Mọt Mọt
