Trăm năm một bước hải hà – Bóng ai khuất nẻo sơn hà ngàn năm

Tập hợp mười truyện ngắn xuất sắc nhất đến từ dự án Hồn Việt trung đại của nền tảng Truyện nhà ong và Ganesh Book, Trăm năm một bước hải hà tựa lăng kính vạn hoa muôn màu về năm tháng quá vãng của lịch sử dân tộc; qua cái nhìn vừa hiện đại, vừa trầm lắng dư ba của những tác giả trẻ buổi hôm nay. Từ bao câu chuyện nhân vật, con người, thời kì… thuộc về quá khứ ấy, các tác giả đưa ra những kiến giải riêng và độc đáo về lịch sử đã qua song vẫn luôn cuốn hút con người hiện đại tìm về mà suy ngẫm, chiêm nghiệm. Dõi ánh nhìn từ hiện đại về quá khứ, và phóng chiếu quá khứ lên chính thực tại hôm nay.

Những cá nhân đã hóa hình đất nước

Như đã nói, Trăm năm một bước hải hà là tập truyện ngắn trong dự án Hồn Việt trung đại. Vì vậy, không gian tác phẩm ở cuốn sách này đều thuộc về thời kì trung đại Việt Nam. Nhưng qua từng truyện ngắn, mỗi tác giả sẽ tự chọn cho sáng tác của bản thân một bối cảnh riêng, một triều đại riêng để triển khai nội dung, cốt truyện. Và với cảm hứng được gợi lên từ quá khứ, có những tác giả đã hướng ngòi bút đến chính các cá nhân lịch sử có thật và đặt họ trở thành nhân vật trung tâm trong tác phẩm. Điều này là thuận lợi song cũng là khó khăn không nhỏ cho người viết. Bởi khi đó tác giả có thể tra cứu tư liệu lịch sử về cụ thể cá nhân xuất hiện trong chính sử kia. Nhưng từ đấy làm sao cho câu chuyện không chỉ là sự diễn giải lịch sử thông thường hay sa đà vào phóng tác làm sai lệch hình tượng con người đã hằn in trong chính sử nước Việt thì thật sự mang đến thách thức cho người viết.

Có lẽ cũng vì thách thức như thế, sáng tác lấy hình tượng trung tâm là cá nhân có thật trong lịch sử không chiến ưu thế quá lớn về số lượng trong tập truyện ngắn Trăm năm một bước hải hà. Tuy nhiên, những câu chuyện được gợi cảm hứng từ các cá nhân đã hóa hình đất nước trải dài theo năm tháng đã cho thấy sự chắc tay cùng kiến giải sâu sắc của mỗi tác giả về những con người thuộc về thời quá vãng.

Bởi ở đó, trước hết mỗi người viết đều đã thể hiện sự tôn trọng rất mực với lịch sử và những con người lịch sử. Dẫu không trải dài hết các triều đại phong kiến Việt Nam, nhưng mỗi cá nhân được nhắc đến đều mang theo dấu ấn đậm nét của thời đại họ sinh sống. Những thời đại đầy biến động và bản thân họ cũng chất chứa muôn nỗi ưu tư thời cuộc, hay cũng là ưu tư cho phận người dâu bể trong xã hội đương thời.

Là “giữa muôn trùng sóng dữ” trong cơn binh biến giặc Thát xâm lược Đại Việt lần thứ hai, đã “hóa giọt lệ châu” của công chúa An Tư nhà Trần, người phải trở thành “cống phẩm” cho chuyến hòa giải giữa Đại Việt và quân Nguyên. Giọt lệ như châu ngọc kết tinh từ tấm lòng trinh bạch của người con gái với quê hương, xã tắc, với mối tình trong trắng khắc cốt ghi tâm giữa cô và chàng trai nước Việt. Qua vùi dập sóng dữ, loạn lạc thời cuộc, bụi mờ thời gian, giọt lệ ấy vẫn giữ trọn sự thuần khiết theo tháng năm chờ tới ngày gặp lại cố nhân năm nào.

Là Ráng chiều rọi bóng lên vị danh tướng bất khuất những năm cuối triều Trần, Trần Khát Chân. Người đã chinh chiến đánh đuổi ngoại xâm nhưng chẳng thể giữ nổi cơ nghiệp suy tàn của nhà Trần. Ráng chiều rọi bóng như buổi tà dương tuyên lời cáo chung cho số phận Trần Khát Chân, cho phần lịch sử kiêu hùng của nhà Trần, và phủ trùm lên bóng hình người phụ nữ ngài yêu thương dần khuất lấp mà hai tiếng “bình an” có lẽ càng khó để gọi tên trong tương lai tựa màn đêm dần ập tới.

Là thân phận những người phụ nữ trong cung cấm khác chi con Rối bóng, bất kể họ là ai, tài năng ra sao, dung mạo, địa vị như thế nào. Hoàng hậu Thượng Dương hay Nguyên phi Ỷ Lan hay người phụ nữ như mẹ Đồng; truy cầu hoàn mĩ mà thứ nhận về chỉ là sự khiếm khuyết và những vụn vỡ chằng chéo. Vẫy vùng hay buông xuôi, thứ rối bóng vẫn mãi chỉ như con rối của thời cuộc. “Tại sao…” Có lẽ, chẳng có tại sao. Chỉ rằng, kiếp phận người phụ nữ, sinh ra đã thế chăng.

Là Một vốc biển cả của vua Quang Trung, rộng dài tít tắp, mênh mông khôn cùng như bước chân vua đã đi khắp dọc dài đất nước; nhưng vẫn luôn có một bến bờ, một chốn nhỏ bé mang theo một phần biển cả, lặng thầm phía sau sự nghiệp kiêu hùng vua Quang Trung dựng lên. Người phụ nữ ấp ôm “một vốc biển cả” ấy đã lặng lẽ tới lúc tạ thế, còn biển rọng mênh mông vẫn mãi xanh.

Dựa trên những nhân vật thuộc về chính sử, không né tránh cả những khía cạnh vẫn còn gây tranh cãi về nhân vật ấy, quyện hòa cùng sự sáng tạo riêng khi bên cạnh những cá nhân có thật, qua nhiều phương thức tự sự, người viết đã tạo nên hàng loạt nhân vật trong thế giới tác phẩm vừa mang âm hưởng lịch sử, vừa mang dấu ấn cá nhân đậm nét. Có sự sáng tạo gắn với thực tại lịch sử, có sự sáng tạo gắn với yếu tố huyền ảo. Nhưng huyền ảo hay hiện thực, thì mỗi câu chuyện đều là những lát cát thời đại như làm rõ thêm hình tượng của bao con người lịch sử đã hóa hình đất nước. Rằng tới tận cùng, họ chẳng phải thánh thần, họ cũng có cái “tôi” riêng, khao khát yêu thương, khát cầu chân lí, có sự đa đoan, suy tư riêng giữa dòng chảy thời trung đại vẫn luôn đầy những biến động.

Những bóng hình khắc tạc vào thời gian

Bên cạnh các tác phẩm xây dựng nhân vật trung tâm lấy cảm hứng từ những cá nhân có thật trong lịch sử, tập truyện ngắn Trăm năm một bước hải hà còn chứa đựng các câu chuyện hoàn toàn là sự sáng tạo cá nhân của tác giả. Với ngữ liệu lịch sử, bối cảnh, văn hóa lịch sử, mỗi truyện ngắn của họ như một bức tranh thu nhỏ xã hội trung đại Việt Nam buổi quá vãng. Qua sự đa dạng bút pháp, đa dạng nội dung, từng câu chuyện đều chứa đựng nỗi khắc khoải, trăn trở, day dứt của người viết về nước Việt thủa xa ngái, về những phận đời, kiếp người còn lắm khuất khúc, truân chuyên. Những cá nhân trong từng câu chuyện, là sáng tạo riêng có của người viết; song có lẽ, buổi xa xưa kia, đã thật sự có những con người như vậy. Họ tồn tại và khắc tạc bóng hình vào thời gian để hôm nay trở thành nguồn cảm hứng bất tận cho mỗi cây bút không thôi day trở mà gắng phủi mờ lớp bụi thời gian phong kín xưa kia.

Thật vậy, giữa buổi binh biến can qua, đã có biết bao chàng trai như “hắn”, Một tiếng trống quân nổi lên giục giã, liền để lại sau lưng những đêm hội hát đối với tiếng “trống quân” nơi sân đình, dáng hình người thương và cả lời hứa chưa trọn, rời xa quê hương để bảo vệ quê hương mà chẳng thể hẹn ngày trở về. Và cũng có bao cô gái như “cô”, ấp ôm một bóng hình, vò võ đợi chờ đến khi chính bản thân cũng hóa cùng sông núi.

Hay như giữa buổi loạn lạc li tán, Trên dòng gió ngược thuyền xuôi, cũng đã có những số phận như Lưu, Châu, Phong, bị cuốn vào dòng xoáy oan nghiệt của lịch sử mà nhận ra thế sự vô thường, con tạo xoay vần trêu ngươi nghiệt ngã thế nào. Câu chuyện như mang theo cảm hứng từ tích xưa về Nàng Tô Thị nhưng mở rộng và khai thác sâu hơn trên khía cạnh hai chữ Phong – Châu chia tách. Một bên gió ngược, một bên thuyền xuôi, chỉ có phận người bé mọn lênh đênh theo sóng nước mà vẫn kiên cường để sống và sinh tồn cho trọn kiếp người.

Hoặc như không lấy bối cảnh chiến trận làm tiền đề chính tạo tình tiết trong tác phẩm, mà cả xã hội phong kiến với nhiều định kiến là bối cảnh chung của một Thuở ấy phong sương bạc mái đầu; câu chuyện tình trai duy nhất trong tập truyện Trăm năm một bước hải hà mang đến nhiều khắc khoải, hơn cả sự hoài tiếc. Rằng xã hội ấy, dường như không có chốn dung chứa cho mối cảm tình giữa hai người đồng giới. Rằng xã hội ấy, vốn đã chẳng hề có sự công bằng và hai chữ liêm chính, nghĩa tình bỗng trở nên rẻ mạt xiết bao. Gió sương phủ bạc mái đầu, người xuôi về nơi ấy có còn lưu dấu dáng hình chăng?

Hay như không dựng lên bối cảnh rộng lớn, cũng không đi sâu khai thác về khía cạnh chiến tranh, loạn lạc, câu chuyện về Trầm Hương Các lại hướng đến những điều tế vi hơn phía sau nghệ thuật tuồng cổ ở đàng trong. Là thân phận bọt bèo của kiếp con hát hay là những con người giữa thời thế đảo điên vẫn gắng sức giữ trọn phẩm giá và giữ trọn, trao truyền nghệ thuật truyền thống cho hậu thế? Có lẽ là cả hai chăng.

Hoặc rằng có những câu chuyện, trên nền bối cảnh xã hội phong kiến, tác giả đã quyện hòa cùng sự sáng tạo huyền thoại của riêng cá nhân, để làm nên Tiên và Xương Giang oán, mỗi câu chuyện mang một dấu ấn khác nhau. Nếu như Tiên là sự sáng tạo hoàn toàn của Kagome027 cả về mặt cốt truyện và tích truyện, về cậu ấm hoang đàng theo đuổi bóng hình tiên nữ để rồi nhận về chỉ là nghiệp oán, nghiệp báo, thậm chí là sự diệt thân cùng sự bại vong của cả một gia tộc ăn trên xương máu người dân thôn quê. Thì Xương Giang oán lại là sự sáng tạo huyền thoại trên nền tích xưa của một trong những câu chuyện thuộc Truyền kì mạn lục: truyện Xương Giang yêu quái lục. Để từ tích xưa đó, cuộc hội đàm giữa vị đạo cô cùng các tiên nữ từng xuất hiện trong tập Truyền kì mạn lục được dựng lên mang theo những câu hỏi truyền đời. Về số phận người phụ nữ trong xã hội cũ nói riêng, kiếp người đơn bạc thời phong kiến nói chung, tương lai liệu có hi vọng cho oán vong siêu sinh dần nổi lên đầy ưu tư.

Và âm vọng ưu tư bên bờ Xương Giang oán kia có lẽ phần nào đã gặp gỡ cùng bao niềm trăn trở từ các câu chuyện khác trong tập Trăm năm một bước hải hà. Để rồi, sau tất cả, những câu hỏi lớn dần hiện lên qua mỗi số phận bé mọn khuất lấp trong lịch sử, rằng giữa biển trời mênh mông, người ta tồn tại ra sao để mà giữ trọn đủ tiết nghĩa, để không đi trái luân thường, để vẫn giữ được cái tôi trung trinh, thanh bạch. Những dáng hình khắc tạc vào thời gian, như khắc sâu thêm nỗi oai oán về một thời người ta chẳng thể được sống là chính mình, với những nỗi niềm cá nhân ngỡ chừng giản đơn nhất. Nhưng cũng từ bao dáng hình nhỏ bé đó, các tác giả như gửi gắm và khẳng định niềm tin về chính con người dẫu yếu đuối, mong manh là thế mà trước thế sự xoay vần, đã luôn mạnh mẽ, kiên cường cho trọn chữ người viết hoa này xiết bao.

Bóng ai khuất nẻo sơn hà ngàn năm

Trăm năm một bước hải hà, tập truyện ngắn có tựa đề khá gợi. Trăm năm một bước, vậy mười truyện ngắn trong cuốn sách này phải chăng chính như tượng trưng cho bước chuyển mình nghìn năm của dân tộc Việt Nam, từ ngày Lý Thái Tổ rời đô về thành Đại La – Thăng Long? Và dù không bao trùm toàn bộ đến từng giai đoạn, triều đại của lịch sử trung đại nước Việt thì bối cảnh, phận người được khắc họa trong mỗi câu chuyện đều như góp một lăng kính, tái hiện một phần buổi quá vãng giờ chỉ còn hiện diện trong những ghi chép cổ xưa còn lưu lại.

Vì thế, bên cạnh yếu tố sử liệu đã được nghiên cứu, chú thích bằng thái độ trân trọng, nghiêm cẩn rất mực, mỗi sáng tác trong tập truyện, dựa vào nhân vật lịch sử có thật hay là sự sáng tạo riêng có của tác giả thì cũng đều mang theo cái nhìn chủ quan của người viết khi đối diện với phần thời gian đã trở thành lịch sử dân tộc. Nhưng có chủ quan tới đâu, khai thác câu chuyện trên khía cạnh nào, điều các tác giả trẻ hướng đến có lẽ vẫn luôn là con người. Con người thủa xa ngái và cả con người ngày hiện đại hôm nay.

“Khi những lớp người xưa ngã xuống, những con đường mới sẽ được tạo ra.”

Rằng buổi binh biến can qua, loạn lạc chia lìa đã lùi xa, những định kiến ăn sâu trong tâm hồn con người cũng dần được thay đổi và có được sự đổi thay ấy, chẳng phải chính nhờ máu xương cùng những đau thương lịch sử mãi hằn sâu trên mảnh đất này suốt ngàn năm đã qua ư? Họ là kí ức, cũng là một phần văn hóa hồn cốt dân tộc mà con người hiện đại không được phép lãng quên. Dù cho bóng dáng tiền nhân đã hóa cùng dánh hình sơn hà ngàn năm. Tựa “Hoa mai rồi sẽ lại nở, nhành cây rồi sẽ chậm rãi vươn mình trong những ngày trường của vận mệnh biến thiên.”

Sáng tác được lấy cảm hứng từ lịch sử nói chung không dễ dàng. Mà như Từ điển thuật ngữ văn học đã đề cập: “Tác phẩm văn học lịch sử thường mượn chuyện xưa nói chuyện đời nay, hấp thu những bài học của quá khứ, bày tỏ sự đồng cảm với nững con người và thời đại đã qua, song không vì thế mà hiện đại hóa người xưa, phá vỡ tính chân thực lịch sử của thể loại này. Đặc điểm này của thể loại tiểu thuyết lịch sử và kịch lịch sử đòi hỏi nhà văn phải vừa là nghệ sĩ, vừa là nhà nghiên cứu, có vốn sống và hiểu biết phong phú, có quan điểm lịch sử đúng đắn và tiến bộ.” Nhưng tựu trung, với mười truyện ngắn trong tập truyện Trăm năm một bước hải hà, các tác giả trẻ đều đã thể hiện rõ cái tâm của người viết khi đối diện với lịch sử nước nhà và với chính cá tính sáng tạo của bản thân. Điều đó làm nên sự cuốn hút cũng như chất riêng cho tập truyện giữa bao sáng tác gợi cảm hứng từ lịch sử ngày càng xuất hiện nhiều hơn trên văn đàn Việt Nam đương đại.

Mọt Mọt